„Bez własnego państwa, w czasach wielkiego postępu technologicznego i pierwszych eksperymentów społecznych rodzi się nowoczesny naród Polski, mocno osadzony w religii katolickiej. Szczególny wkład świętych i błogosławionych, którzy pokazują jak zwyciężać zło ciężką i systematyczną pracą. Jest to czas gdy chłopi polscy w pełni włączają się w obronę tradycji kościelnej i narodowej, a siła moralna, jaka z tego wypłynęła, pozwoli odzyskać Polakom utracone państwo” – dr hab. Martyna Deszczyńska.

7 marca już po raz trzeci w Sali Malinowej Pałacu Działyńskich w Poznaniu odbyła się debata z cyklu „Kościół na straży polskiej wolności”. Tegoroczna edycja została poświęcona dziejom Polaków i Kościoła katolickiego w latach 1795-1918, ujętych w publikacji „Naród bez państwa. Czas zaborów” autorstwa dr hab. Martyny Deszczyńskiej.

Spotkanie rozpoczął Przewodniczący Oddziału Okręgowego w Poznaniu Karol Irmler, który po powitaniu uczestników oraz zaproszonych gości, wprowadził zgromadzonych w tematykę poprzednich dwóch debat, obejmujących okres od początków polskiej państwowości do upadku Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

[Wywiad z Karolem Irmlerem – Przewodniczącym O/O Poznań]:

Następnie głos zabrał biskup senior Zdzisław Fortuniak, reprezentujący Honorowego Patrona wydarzenia – arcybiskupa Stanisława Gądeckiego, Metropolitę Poznańskiego. W swoim wystąpieniu zaznaczył ważną rolę naukowców w budowaniu i umacnianiu współczesnej tożsamości narodowej. Odwołał się przy tym do słów św. Jana Pawła II: „Ludziom nauki oraz ludziom kultury powierzona została szczególna odpowiedzialność za prawdę – dążenie do niej, jej obrona i życie według niej. Znamy dobrze trudności związane z ludzkim poszukiwaniem prawdy, z których dzisiaj na czoło wysuwają się: sceptycyzm, agnostycyzm, relatywizm i nihilizm. Dzisiaj nierzadko usiłuje się nam wmówić, iż skończył się bezpowrotnie czas pewności poznania prawdy oraz że jesteśmy nieodwołalnie skazani na totalny brak sensu, na prowizoryczność poznania, ciągłą zmienność i względność. Poszukiwanie prawdy i dzielenie się nią z innymi jest ważną posługą społeczną, do jakiej w sposób szczególny są wezwani ludzie nauki”.

Moderatorem spotkania był prof. dr hab. Grzegorz Kucharczyk z Instytutu Historii Państwowej Akademii Nauk. Wyznaczając kierunek dyskusji podkreślił jak ważne przemiany mentalności społeczeństwa możemy obserwować w okresie upadku Rzeczypospolitej. To właśnie wtedy ukształtowało się pojęcie „Polak-katolik”, obejmujące wszystkie warstwy społeczne. Katolicyzm był niezbędny do stworzenia polskości wielkiego formatu, kończąc procesy narodowotwórcze. Jego obecność jest szczególnie silnie zaznaczona w kulturze tego okresu, nadającej konturów duchowych dla powstania nowoczesnego narodu polskiego, świadomego wartości patriotycznych. Stąd jak podkreślił prof. Kucharczyk każde ograniczenie Kościoła przez zaborców oznaczało wstrzymanie rozwoju polskiej tożsamości.

[Wywiad z prof. dr hab. Grzegorzem Kucharczykiem]:

Sama autorka dr hab. Martyna Deszczyńska, pełniąca obecnie funkcję kierownika Pracowni Historii Bibliotek i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej, odniosła się do przyczyn powstania publikacji, wśród których są coraz niższy poziom wiedzy historycznej oraz chęć wyeksponowania postaw wybitnych polskich kapłanów okresu zaborów, w tym właściwie zapomnianych dziś – abp. Jana Pawła Woronicza, czy św. abp Zygmunta Szczęsnego Felińskiego. Poruszyła również kwestię podejścia duchowieństwa do kolejnych powstań, wskazując na silne tendencje antyklerykalne wśród polskich elit oraz znaczenie haseł religijnych przy pozyskiwaniu do sprawy niepodległościowej chłopstwa i mieszczaństwa.

[Wywiad z dr hab. Martyną Deszczyńską]:

Natomiast dr hab. Przemysław Matusik z Uniwersytetu Adama Mickiewicza, zwrócił uwagę na marginalizowanie znaczenia historii religijnej w XIX w., co zdaje się być pokłosiem tendencji oświeceniowych. Wyróżnił także dwie płaszczyzny Kościoła w Polsce w tym czasie, obejmujące zjawiska społeczne oraz sytuację polityczną. Pierwsza z nich zdecydowała o wyklarowaniu się świadomości narodowej wśród niższych warstw społecznych, gdyż to właśnie katolicyzm obok języka polskiego był głównym czynnikiem wyróżniającym Polaków spośród innych narodów Europy Środkowej. W drugiej koncepcji omówił skomplikowaną rolę wyższego duchowieństwa w wydarzeniach patriotycznych, będącego jednocześnie zobowiązanego do posłuszeństwa wobec panujących monarchii oraz czującego obowiązek wsparcia zrywów niepodległościowych.

[Wywiad z dr hab. Przemysławem Matusikiem]:

W Poznaniu nie mogło zabraknąć przypomnienia o wielkim znaczeniu duchowieństwa w tworzeniu pracy organicznej, na co w końcowej dyskusji zwrócili uwagę słuchacze debaty. Wśród przywołanych przykładów znaleźli się znani społecznicy m. in. ks. Augustyn Szamarzewski i ks. Piotr Wawrzyniak, patroni najstarszej centrali polskich spółek kredytowych w Wielkopolsce – Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych.

Gościem przyszłorocznego spotkania poświęconego Kościołowi w Polsce w latach 1917-1991 będzie prof. Andrzej Nowak, autor kończącej cykl Wydawnictwa Biały Kruk publikacji „Czas walki z Bogiem”.

[txt. Szymon Szczęsny, fot. Miłosz Puchalski]

W relacji wykorzystano wywiady przygotowane przez Radio Emaus.