W XI wieku Kościół na Zachodzie przeżywa okres głębokich reform, które miały wsparcie także władz świeckich, w tym Henryka IV, króla niemieckiego. Jednak ta współpraca obu autorytetów w dziele odnowy chrześcijaństwa została zachwiana wraz z wstąpieniem na tron Piotrowy benedyktyńskiego mnicha Hildebranda, który jako papież nosił imię Grzegorz VII.
Nowy biskup Rzymu miał trochę inną wizję świata niż ta, która obowiązywała przez ostatnie kilka stuleci. We wczesnym średniowieczu Kościół podlegał w pewnym sensie władzy świeckiej. To król decydował o mianowaniu biskupów na swoim terenie. Grzegorz VII dążył zaś do jak największego usamodzielnienia się duchowieństwa. Ba, twierdził nawet, że następca św. Piotra ma prawo zdetronizować cesarza. Nie podobało się to Henrykowi IV, który chciał mieć wpływ na Kościół, w tym na wybór papieża.
Spór wybuchł w momencie, gdy król wkroczył do Italii i powołał w Mediolanie nowego arcybiskupa bez zgody Rzymu. Papież zagroził ekskomuniką, na co Henryk IV wraz z wiernymi sobie wasalami ogłosił, że wybór Grzegorza VII był niezgodny z prawem i odrzucił jego zwierzchnictwo. Biskup z Rzymu obłożył krnąbrnego monarchę anatemą. Wielu poddanych króla niemieckiego wykorzystało tę sytuację i wypowiedziało mu posłuszeństwo.
Henryk IV prosi o wstawiennictwo Matyldę toskańską (po prawej) oraz Hugona z Cluny (po lewej). Miniatura z kodeksu watykańskiego (1115).
Władca nie miał wyboru i 25 stycznia 1077 roku zjawił się w pokutnych szatach przed bramą twierdzy w Canossie, gdzie akurat przebywał papież. Przez trzy dni klęczał na śniegu i za wstawiennictwem pani zamku, hrabiny Matyldy toskańskiej oraz swojego chrzestnego Hugona, opata Cluny (późniejszego świętego) prosił Grzegorza o przebaczenie. Papież przejęty chrześcijańskim miłosierdziem oczywiście się zgodził.
Nie trudno się domyślić, że konflikt się na tym nie zakończył. Henryk szybko złamał warunki pokoju i w sprzyjającym położeniu ponownie wystąpił przeciw Grzegorzowi. Tę kontrowersję, która ostatecznie przekształciła się w tzw. spór o inwestyturę, udało się zamknąć dopiero konkordatem wormackim z 1122 roku, zawartym między – wówczas już cesarzem – Henrykiem IV a papieżem Kalikstem II.
Ruiny zamku w Canossie.
Txt Piotr Ewertowski, fot. Wikimedia Commons